TÜRK?YE’DE KORUMA ALTINDAK? ÇOCUKLARA YÖNEL?K ÇOCUK KORUMA KURULU?LARINDAK? DE????MLER; Türkiye’de çocuklar?n korunmas? konular? olumlu veya olumsuz yönleriyle çe?itli a?amalardan geçerek günümüze kadar gelmi?tir. Özel olarak korunmas? gerekli görülen çocuklar olan koruma alt?ndaki çocuklara yönelik hizmetler toplumdaki çocukluk alg?s?na ve politikalar?na göre de?i?imler göstermi?tir. Çocuk koruma kurulu?lar?, koruma alt?ndaki çocuklara yönelik hizmetlerin önemli bir boyutunu olu?turmaktad?r. Her ne kadar aile temelli uygulamalar geli?tirilmi? olsa da çocuk koruma sisteminde çocuk koruma kurulu?lar? halen a??rl?klar?n? korumaktad?r. Bu çal??mada Türkiye’deki çocuk koruma kurulu?lar?ndaki de?i?imler, cumhuriyet öncesi dönemden ba?lanarak günümüze kadar tarihsel bir a?amada ele al?nmaktad?r. Ula??lan ba?l?ca sonuçlar?n ?unlar oldu?u söylenebilir: Toplumdaki çocukluk alg?s? ve ülkenin içinde bulundu?u durum çocuk koruma kurulu?lar?n?n olu?umunu etkilemi?tir. Çocuk koruma kurulu?lar? k??la tipi kurulu?lardan ev tipi kurulu?lara do?ru bir dönü?üm geçirmektedir. Çocuklar?n koruma alt?na al?nma nedenlerindeki de?i?imlere paralel olarak kurulu?lardaki çocuk profili ve personel çe?itlili?i de?i?mektedir. Koruma alt?na al?nan çocuk profilindeki çe?itlilik çocuk koruma kurulu?lar?n?n çe?itli tiplerde olmas?na da yol açmaktad?r. Toplumsal alg? ve tutumlar kurulu?lar?n isimlendirilmesinde etkili olmaktad?r. Çocuk koruma kurulu?lar?ndaki de?i?imlerde farkl? ülkelerdeki uygulamalardan da etkisi görülmektedir. G?R?? Türkiye’de çocuklar?n korunmas? konular? olumlu veya olumsuz yönleriyle çe?itli a?amalardan geçerek günümüze kadar gelmi?tir. Çocuk refah? alan?n?n bile?enlerinden biri olarak çocuk koruma kurulu?lar?, ?üphesiz ki koruma alt?ndaki çocuklara yönelik hizmetlerde önemli bir yere sahiptir. Çünkü korunmaya ihtiyac? olan çocuklar için aile temelli hizmet modelleri istenildi?i gibi geli?tirilememektedir. Bu çal??mada çocuk koruma kurulu?lar?, koruma alt?ndaki çocuklara hizmet veren yat?l? kurulu?lar olarak ele al?nm??t?r. Çal??mada, koruma alt?ndaki çocuklara yönelik hizmetlerin kamusal alandaki örgütlenmesi bak?m?ndan önemli oldu?u dü?ünülen eytam naz?rl???na da de?inilmektedir. Bu kapsamda Türkiye’de cumhuriyet öncesi dönemden ba?lanarak günümüze kadar çocuk koruma kurulu?lar?n?n geçirdi?i de?i?imler incelenmektedir. CUMHUR?YET ÖNCES? DÖNEM Türk tarihinde aile, ba?lang?c?ndan günümüze kadar ya?am?n ve toplumun temel birimi olarak ele al?nm??t?r. Gelece?i sa?layan çocuk, Orta Asya atl? göçebe kültüründe sevgi, sevecenlik ve güvenlik alt?nda at üstünde; yerle?ik düzende ise nine, anne, teyze, hala ve karde?lerin kollar?nda ninnilerle, hikayelerle büyütülmü?; güçlü gelenek ve görenek, aile içi ve d??? ya?amda çocu?un özenle korunup gözetilmesini sa?lam??t?r (Tuncer, 1994). ?slamiyet sonras? Türk devletlerinde, özellikle ?lhanl?lar ve Selçuklular döneminde yetim çocuklar? korumak amac?yla yapt?r?lan vakfiyeler büyük önem arz etmektedir.?lhanl? prenslerinden Gazan Mahmut Han taraf?ndan yapt?r?lan “Gazan Mahmut Han Vakfiyesi” ve Selçuklular zaman?nda Erbil Atabeyi olan Muzaferüddin Ebu Said Gökbörü taraf?ndan yapt?r?lan “Gökbörü Vakfiyesi” bunlar?n ilk örneklerindendir. Bu tür sosyal kurumlar içinde, yetim ve terk edilmi? çocuklar?n korundu?u ve her türlü ihtiyaçlar?n?n kar??land??? yetimhaneler yer alm??t?r (?nanç, 2003). Kimsesiz ve korunmaya muhtaç çocuklar konusu, yüzy?llar boyunca hay?rsever ki?iler taraf?ndan kurulan vak?flar?n hizmet alan? içinde kalm??, devletin koruyucu yard?m ve müdahalesine gerek duyulmam??t?r. Çe?itli vak?flar arac?l???yla, özellikle baz? Osmanl? hükümdarlar? taraf?ndan kurulan yetimhaneler vas?tas?yla bir k?s?m kimsesiz ve korunmaya muhtaç çocuklar?n korunmas? konusunda dini emirlerin ve ?efkat duygular?n?n gereklerine uygun hizmetler yap?lm??t?r (Fer, 1970). Türkiye Sosyal Hizmet Ara?t?rmalar? Dergisi 3(2) 2019 35 Osmanl? Devleti’nde, 19. yüzy?l?n ortalar?ndan itibaren hukuk ve e?itim alan?ndaki yenile?me hareketleri, Avrupa’dan etkilenmeler ve Osmanl? ayd?nlar?n?n çabalar?yla, vak?flar?n yan? s?ra devletin de korunmas? gereken çocuk konusuna el att??? ve baz? kurumlar olu?turmak üzere harekete geçti?i görülmektedir (Ulu?tekin, 2001). Tanzimat’?n ilan?ndan sonra yetim çocuklar?n haklar?n?n ve mallar?n?n korunmas? amac?yla yeni kurumlar olu?turulmaya ba?lanm??t?r. Bunlardan ilki 1851 y?l?nda kurulan Eytam Naz?rl???d?r. 1860’l? y?llarda Tuna Valisi Mithat Pa?a taraf?ndan ?slahhaneler 1872’de Darü??afaka, 1903’te Darülhayr-? Ali, 1915’te Trablusgarp ve Balkan sava?lar?nda babalar?n? kaybeden çocuklar?n korunmas? amac?yla Darüleytamlar ve ilk kurulu? tarihi hakk?nda kesin bir anla?ma olmayan (1908, 1917, 1921 gibi) Himaye-i Etfal Cemiyeti kurulmu?tur (?nanç, 2003). A?a??da bu geli?meler genel olarak ele al?nmaktad?r. Eytam Naz?rl??? Yetim mallar?n?n korunmas? ve kullan?mlar?yla ilgili ?ikayetlerin artmas? üzerine Osmanl? Devleti birtak?m düzenlemeler yapma gere?i duymu?tur. Bu amaçla Eytam Nezaretinin kurulmas? kararla?t?r?lm?? ve nizamnamesi (tüzük) yay?nlanm??t?r. Bu nezaret ?eyhülislaml?k makam?na ba?l? olarak 31 Aral?k 1851 tarihinde kurulmu?tur (Çanl?, 2003). Eytam nizamnamesi ile, yetim mallar?n?n korunmas? ile ilgili uygulamalar yeni bir düzene kavu?turulmu?tur. Bu nizamnameye göre, Eytam Nezareti devletin ilgili di?er birimleriyle i? birli?i içinde çal??arak, yetim kalanlar?n mallar?n?n korunmas? için dönemin ?artlar?na uygun olarak çal??t?racakt?r. Mallar?n korunmas? ve i?letilmesi s?ras?nda yetimin menfaati kesin olarak korunacak, çocuk olgunluk ya??na geldi?inde de gerekli muhasebesi yap?larak, bütün mal? mülkü kendisine eksiksiz olarak teslim edilecektir. Daha sonralar? yetim mallar?n?n korunmas? amac?yla çe?itli nizamnameler de ç?kar?lm??t?r (Yaz?c?, 1994). Islahhaneler Mithat Pa?a (1822-1884), valilik yapt??? yerlerde küçük ya?taki Müslüman ve H?ristiyan çocuklar? için e?itim ö?retime ba?lang?c?n ilk kademesi olmak üzere, mahalle mektepleri açt??? gibi kimsesiz çocuklar için de ?slahhaneler kurmu?tur. Mithat Pa?a’n?n ?slahhaneleri kumas?nda kimsesiz çocuklar?n, sokaklarda bak?ms?z ve terbiyeden mahrum, kötü huylar edinerek ileride hapishanelere dü?melerini önlemek fikri önemli olmu?tur. Islahhanelerde be? alt? ya?lar?ndan büyük 12-13 ya?lar?ndan küçük çocuklar beslenip bar?nd?r?lm??, giydirilmi?, okuyup yazma, baz? temel 36 Elmac? matematik hesaplar? ö?retilmi?, her çocu?un dinine göre Müslüman veya H?ristiyan hocalar?n gözetiminde birer sanat sahibi olarak yeti?tirilmeleri sa?lanm??t?r. Ülkemizde bir bak?ma sanayi ve sanat okullar?n?n ba?lang?c? say?labilecek ?slahhanelerde verilen e?itim halk?n da ilgisini çekmi? ve halk kendi çocuklar?n? da buraya vermek istemi?tir. Islahhaneler yaln?z yetim çocuklar için kuruldu?undan ba?lang?çta bu istekler kabul edilmemi? ancak zamanla ücret kar??l???nda ana babas? olan çocuklar da kabul edilmeye ba?lanm??t?r (Yaz?c?, 1994). Islahhaneler daha çok ?slahhane sand?klar?nda toplanan yard?mlarla aç?lm??t?r. Islahhanelerin cari giderleri, döner sermaye gelirleri yan?nda mal varl??? kendilerine tahsis edilen ba?, bahçe, han, ev, de?irmen vb. emlak ile baz? resmi i?lemlerden al?nan yüzdelerle kar??lanm??t?r (C. Öztürk, 2005). Darü??afaka Tanzimat ve ?slahat fermanlar?ndan sonra Osmanl?’n?n sosyal hayat?nda h?zl? de?i?imler meydana gelmi?tir. Bu dönemlerdeki sosyal alan? etkileyen köklü de?i?iklikler e?itim sistemine de yans?m??t?r. Geleneksel e?itim kurumlar?n?n yan?nda tamamen bat?l? tarzda yeni okullar aç?lmaya ba?lanm??t?r. Darü??afaka da bu ilk ve modern e?itim kurumlar?ndan birisidir. Darü??afaka, modern bir e?itim kurumu olmas?n?n yan?nda öksüz, kimsesiz, fakir çocuklara özgü olmas?, Osmanl?larda bir derne?in himayesinde kurulan ilk paras?z özel okul olmas? nedeniyle önemlidir. Darü??afaka’n?n temelleri Cemiyyet-i Tedrisiyye-i ?slamiyye (?slam Okutma Kurumu) adl? derne?in kurulu?uyla at?lm??t?r (Koç, 2003). Darü??afaka’n?n kurulmas?nda Ermeni, Rum ve Yahudilerin kilise ve cemaatlerinin yard?mlar?yla açt?klar? okullar?n önemli etkileri olmu?tur. Bu okullardan ç?kanlar?n hayat ve ticaret alan?nda iyi mevkiler edindiklerini gören bir k?s?m Müslüman ayd?nlar t?pk? onlar gibi fakir Müslüman çocuklar?n? okutmak ve onlara hayatta gerekli baz? ?eyleri ö?retmek istemi?lerdir (Ergin, 1977). Cemiyyet-i Tedrisiyye-i ?slamiyye kurucular?, yetenekli ve yoksul k?z ve erkek Müslüman çocuklar?na daha yüksek düzeyde e?itim ve ö?retim olanaklar? sa?layabilmeyi amaçlam??lard?r. Paris sefaretinden ?stanbul’a gelerek cemiyete kat?lan Sak?zl? Esat Pa?a, Fransa’da gördü?ü asker yetimlerinin e?itimine özel bir okulun planlar?n?, program?n?, ders kitaplar?n?, hatta ö?renci giysilerini örnek olarak getirmi?tir. Esat Pa?a’n?n bu önerileri cemiyet üyelerince benimsenerek Darü??afakatü’l ?slamiye ad?yla okulun kurulu?u gerçekle?tirilmi?tir. Okul için gerekli arsa devrin Padi?ah? Sultan Abdülaziz’in ba???lar?yla sat?n al?nm??, okul binas?n?n Türkiye Sosyal Hizmet Ara?t?rmalar? Dergisi 3(2) 2019 37 projesi ise Dolmabahçe Saray?’n?n mimar? Balyan Efendi taraf?ndan haz?rlanm??t?r. 17 Haziran 1873’de yap?m? bitirilen okulda 28 Haziran 1873’de derslere ba?lanm??t?r. Yap?m sürerken 3 Ocak 1873’de okulun ad? Darü??afaka olarak de?i?tirilmi? ve ilk mezunlar 1881 y?l?nda verilmi?tir (Darü??afaka Cemiyeti, 2006). Darü??afaka’n?n ilk kurulu? ve geli?im devresinde (1873-1894) derslerin ço?u askeri okullar?n seçkin ö?retmenleri taraf?ndan verilmi?tir. Mali sorunlar nedeniyle zamanla okulda huzursuzluklar ba? göstermi? ve cemiyetin faaliyetleri II. Abdülhamit taraf?ndan yasaklanm?? (1894-1903), bir ara okul Maarif Nezaretine ba?lanm?? (1903- 1908) ve II. Me?rutiyet öncesi okulda e?itim kesilme noktas?na gelmi?tir. II. Me?rutiyet döneminde okul ve dernek üyeleri bir araya gelerek okuldaki e?itimi canland?rm??lard?r. Cumhuriyetin ilan?ndan sonra okul Darü??afaka Lisesi ad?n? alm??t?r. Sava?lar da Darü??afaka’y? oldukça olumsuz ?ekilde etkilemi?; bir k?s?m göçmenlerin okulda bar?nd?r?lmas? nedeniyle okulda dersler yap?lamam??, ço?u subay olan ö?retmenlerin cepheye gitmesi nedeniyle dersler aksam??t?r (Koç, 2003). Uzun y?llar boyunca ya?anan bütün s?k?nt?lara, de?i?en devir ve ko?ullara ra?men Darü??afaka bugün de Türk e?itim ö?retim örgütünün önemli bir kurumu olarak kimsesiz ve yetim çocuklar? yeti?tirmeye devam etmektedir. Darü??afaka Cemiyeti taraf?ndan yönetilen ve finanse edilen bu kurum, k?z ve erkek ba?ar?l? ö?rencileri s?navla seçerek alan bir okul durumundad?r (Akyüz, 2000). Darülhayr-? Ali Osmanl? devletinde 19. yüzy?l?n son y?llar?nda Darülhayr, Darüleytam gibi kurumlar gündeme gelmeye ba?lam??t?r. Bunlar?n gündeme gelmesinde 1890 Ermeni olaylar? ve say?lar? binlerle ifade edilen Ermeni yetimleri sorununun bir uluslararas? politika malzemesi haline dönü?me ve böylece Osmanl? Devleti üzerindeki d?? bask?n?n artmas? tehlikelerinin etkili oldu?u dü?ünülmektedir. II. Abdülhamit yönetimi, Anadolu’daki Ermeni yetimlerine yönelik misyonerlerin faaliyetlerini engellemek amac?yla, devlet taraf?ndan yetimhaneler aç?lmas?n? ve buralarda her s?n?f halk?n çocuklar?n?n kendi milliyet ve dinlerini koruyacak ?ekilde yeti?tirilmesini istemi?tir. Bu amaçla çe?itli vilayetlerden misyonerlerin elinde bulunan ve kimsesi bulunmayan yetimlerin ?stanbul’a getirilmesi dü?ünülmü?tür. Ancak gerek ?stanbul’da gerekse di?er vilayetlerde büyük bir darüleytam kurulmas?n?n maddi zorluklar? ortaya ç?kt?kça Sultan Abdülhamit daha küçük bir projeye (Darülhayr-? Ali) yönelmi?tir (Özbek, 1999). ?lgili yönetmeli?e göre, Darülhayr-? Ali’ye kabul edilecek çocuklarda geçimlerini sa?layamayacak durumda olmak, 10 ya??ndan büyük olmamak, bula??c? hastal??a 38 Elmac? sahip olmamak, bünye olarak sanat icra etmeye uygun olmak gibi özellikler aranm??t?r. Okul idaresi, hiçbir ö?renciyi do?rudan do?ruya okula alma yetkisine sahip olmay?p, ba?vuracak ö?rencilerden gerekli ?artlar? ta??yanlar, Maarif Nezareti taraf?ndan seçilip okula gönderilmi?lerdir (C. Öztürk, 1999). Darülhayr-? Ali, Osmanl? Devleti’nin korunmaya muhtaç çocuklar? koruma alt?na alma dü?ünce ve politikas?n? yans?tmas? bak?m?ndan oldukça önemlidir (C. Öztürk, 1999). 1903 y?l?nda II. Abdülhamit’in tahta ç?k???n?n y?ldönümü kutlamalar?nda aç?l??? yap?lan bu kurulu? do?rudan Abdülhamit’in giri?imiyle kurulmu? ve Hazine-i Hassa’dan mali olarak desteklenmi?tir. Buraya ö?renci al?mlar?nda Abdülhamit bizzat müdahil olmu?tur. Darülhayr-? Ali’nin “müslüman yetimlerin ve kimsesiz çocuklar?n durumuyla bizzat ilgilenen ve onlar? himayesi alt?na alan sultan” imaj?n?n güçlendirilmesine hizmet etti?i söylenmektedir. Darülhayr-? Ali Abdülhamit’in tahttan indirilmesiyle 1909 y?l?nda kapat?lm??t?r (Özbek, 1999). Darüleytamlar Kimsesiz, yetim çocuklar?n devletçe korunmas?n? ve e?itilmesini amaçlayan ilk önemli ad?m Me?rutiyet döneminde Maarif Nezareti (E?itim Bakanl???) taraf?ndan Darüleytamlar?n kurulmas?d?r (Fer, 1970). Bu kurulu?lar?n ortaya ç?kmas?nda sava?lar sonucunda çok say?da çocu?un babas?z kalmas?, göçmen ya da mülteci olarak ülke topraklar?na gelmi? olmas? önemli rol oynam??t?r. Özellikle ?ehit çocuklar?n?n korunmas? ve e?itimi için ülkenin çe?itli yörelerinde acil olarak Darüleytamlar aç?lmaya ba?lanm??t?r. Darüleytamlar evlad-? ?üheda vergisiyle desteklenmi?tir. 2 Nisan 1917’de ç?kar?lan bir kanunla (Darüleytamlar Müdüriyeti Umumiyesi Te?kili ve Müteferriat? Hakk?nda Kanun) Darüleytamlar?n mali kaynaklar? ve verecekleri bak?m?n nitelikleri tan?mlanm??t?r. Bu kanuna göre Darüleytamlar Maarif Nezaretinde katma bütçeli tüzel ki?ili?e sahip bir genel müdürlükte toplanm??; buralarda tar?m ve sanat ö?retimi yap?lmas? hükme ba?lanm??t?r (Ulu?tekin, 2001). Darüleytamlar binlerce çocu?a hizmet vermi?tir. Büyük ilgi gören Darüleytamlar hakk?nda gerek bas?nda gerekse Meclis-i Mebusan’da zaman zaman tart??malar ya?anm??t?r. Darüleytamlar çe?itli a?amalardan geçerek Cumhuriyet döneminde de varl?klar?n? devam ettirmi?lerdir (Okay, 1999). Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetinin kurulmas?yla Darüleytamlar E?itim Bakanl???ndan al?narak Sa?l?k ve Sosyal Yard?m Bakanl???na ba?lanm??t?r. Darüleytamlar?n gelirleri ise bakanl?k bütçesinden ayr?lacak yard?mlar, belediye ve özel idare bütçelerinden ayr?lacak ödenekler, d??ar?dan yap?lacak ba???lar ve kurumun çal??malar?ndan elde edilen gelirlerden olu?maktad?r (Fer, 1970). Bir süre Sa?l?k ve Sosyal Yard?m Bakanl???nda kalan Darüleytamlar daha sonra tekrar E?itim Bakanl???na ba?lanm??t?r. 1926 y?l?nda adlar? “?ehir yat? okulu” olarak de?i?tirilen Darüleytamlar ayn? y?l kapat?lm??t?r (Erkan ve Erkan, 1987). Darüleytamlar belli bir süre için ihtiyac? kar??lam?? fakat her yeni aç?lan ?ube k?sa sürede dolmu?tur. Darüleytamlar ile ilgili tart??malar?n yo?unla?mas? ve bunlar?n ihtiyac? kar??layamayacak duruma geldi?inin kabul edilmesi sonucunda yeni, daha düzenli ve daha az çocu?a daha kaliteli hizmet vermesi dü?ünülen bir kuruma ihtiyaç duyulmu?tur. Bu ihtiyaç ve dü?ünceler bir Himaye-i Etfal giri?imini ortaya ç?karm??t?r (Okay, 1999). Özellikle birinci dünya sava?? y?llar?nda, sava??n çocuklar üzerindeki etkilerinin son derece olumsuz oldu?u görülmektedir. Bu dönemlerde bir çok Ermeni çocuk Müslüman aileler yan?na ve Darüleytamlara yerle?tirildi?i gibi yine çok say?da Müslüman çocuklar da misyonerlerin yetimhanelerine yerle?tirilmi?tir (Ba?yurt, 2006). Himaye-i Etfal Cemiyeti Himaye-i Etfal Cemiyeti’nin ilk kurulu? y?l? hakk?nda ortak bir anla?ma yoktur. Her ne kadar Himaye-i Etfal Cemiyeti denince akla 1908 y?l?nda K?rklareli’nde yerel olarak kurulan cemiyet, 1917 y?l?nda ?stanbul’da kurulan cemiyet ve 1921 y?l?nda Ankara’da kurulan cemiyet akla gelse de bunlar?n d???nda özellikle kad?nlar?n etkili oldu?u Çocuk Esirgeme Derne?i ve Himaye-i Etfal adlar?n? kullanan dernekler de kurulmu?tur (Akbayrak, 1988; ?ahin, 1997, Okay, 1999; Sar?kaya, 2003). K?rklareli’nde yerel olarak kurulan (1908) cemiyet çal??malar?n? Balkan Sava?lar?na kadar sürdürmü?tür. Bu cemiyet 1917 y?l?nda ?stanbul’da genel bir tarzda olu?turulan Himaye-i Etfal Cemiyeti ile birle?mi?tir. Çe?itli ?ubeler açan bu cemiyet bir padi?ah iradesiyle kamu yarar?na çal??an cemiyet olarak kabul edilmi?tir (Akbayrak, 1988). ?stanbul Himaye-i Etfal Cemiyeti, sava? y?llar?nda oldu?u gibi Mondros Mütarekesinden sonra da çocuklar?n sahiplenilmesi ve korunmas?nda gayretle çal??m??t?r. Cemiyet, kimsesiz çocuklar?n beden ve ruh sa?l?klar?n? korumak ve gereken tedavilerini yapmak konusunda ülkenin mevcut ?artlar?nda ba?ar?l? çal??malarda bulunmu?tur (Sar?kaya, 2003). Ankara’da Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin baz? üyelerinin giri?imleriyle 30 Haziran 1921’de ayn? isimli bir Himaye-i Etfal Cemiyeti kurulmu?tur. Bu yeni cemiyetin 40 Elmac? nizamnamesi ?stanbul’daki cemiyetin nizamnamesine oldukça benzemektedir ve kurucular? aras?nda as?l cemiyette çal??anlar da bulunmaktad?r. Bundan dolay? bu yeni cemiyet eskisi taraf?ndan kendi içinden ç?kan bir kurulu? olarak görülmü?tür. Ancak Ankara’da kurulan Himaye-i Etfal Cemiyeti ?stanbul’daki cemiyeti adeta yok saym??t?r. Bu iki cemiyetin bir araya getirilmesi dü?ünülmü? ancak Ankara’n?n ?stanbul’a olan so?uk ve mesafeli tavr?n?n Himaye-i Etfal Cemiyeti’ne de yans?mas?yla bu sa?lanamam??t?r. Sava??n zor ?artlar?nda kimsesiz çocuklar? bar?nd?rmak amac?yla kurulan Himaye-i Etfal Cemiyeti bütün olumsuz ko?ullara ra?men e?itimden sa?l??a kadar çe?itli alanlarda faaliyet göstermi?, uluslararas? platformlarda kendine yer bulmu?, Ankara’da ayn? adla kurulan Himaye-i Etfal Cemiyetinden belki de ?stanbul’da olmas? nedeniyle bekledi?i ilgiyi görememi? ve 1923 y?l?ndaki genel kurulundan sonra yeni bir genel kurul yapamadan tarihe kar??m??t?r (Okay, 1999). Görüldü?ü gibi, özellikle 19. yüzy?l?n ortalar?ndan itibaren korunmaya muhtaç çocuklarla ilgili sorunlara devlet el atmaya ba?lam??t?r. Bu sorunlar? toplumlar?n yap?lar?nda meydana gelen de?i?melerin ve sava?lar?n büyük oranda etkiledi?i söylenebilir. Sorunlar?n çözüm yollar?nda ise Osmanl? Devleti’nin Avrupa’dan da etkilendi?i görülmektedir. CUMHUR?YET SONRASI DÖNEM Korunmaya muhtaç çocuklarla ilgili sorunlar ve bu sorunlara yakla??m biçimleri Cumhuriyet’in kurulmas?ndan sonra da de?i?ik ?ekillerde devam etmi?tir. Cumhuriyet sonras? dönemde Ankara’da kurulan Himaye-i Etfal Cemiyeti (Türkiye Çocuk Esirgeme Kurumu) çal??malar?n? geli?tirmi?, do?rudan korunmaya muhtaç çocuklar? ele alan kanunlar ç?kar?lmaya ba?lanm??t?r. Türkiye Çocuk Esirgeme Kurumu Daha önce de belirtildi?i gibi, ?stanbul’da kurulan ve çe?itli illerde de ?ubeleri bulunan Himaye-i Etfal Cemiyeti çal??malar?n? sürdürürken Türkiye Büyük Millet Meclisinin baz? üyelerinin de giri?imleriyle 1921 y?l?nda Ankara’da yeni bir Himaye-i Etfal Cemiyeti kurulmu?tur. Bu iki cemiyetin birle?meleri gerçekle?emeyince ?stanbul’daki cemiyet 1923 y?l?nda son bulurken, Ankara’daki cemiyet ileriki y?llarda (1934) ad?n? Atatürk’ün önerisiyle “Türkiye Çocuk Esirgeme Kurumu” olarak de?i?tirip yoluna devam etmi?tir. Çocuk Esirgeme Kurumu’nun kurulmas?nda masonlar?n etkili oldu?una dair dü?ünceler de bulunmaktad?r. Bu dü?üncelerin arkas?nda kurucular?ndan baz?lar?n?n Türkiye Sosyal Hizmet Ara?t?rmalar? Dergisi 3(2) 2019 41 mason olduklar?na dair iddialar yer almaktad?r (?ahin, 1997; Okay, 1999; Çavu?o?lu, 2005). Bir sivil toplum örgütü olan Çocuk Esirgeme Kurumu’nun, örgütsel yap?s? ve çal??malar? incelendi?inde özellikle ilk 25 y?l?nda devlet kurumlar?yla yo?un bir ili?ki içinde oldu?u görülmektedir. Kurumun kurucular? ve ileriki y?llardaki yönetici ekibine bak?ld???nda milletvekilleri, bürokratlar ve emekli askerlerden olu?an bir grupla kar??la??lmaktad?r (Acar, 2005). Çocuk Esirgeme Kurumunun kurulmas?nda her ne kadar kimsesiz ve yetim çocuklar konusu etkili olmu?sa da kurum bütün çocuklar?n hayat ve hukukunu korumay? amaçlam??t?r (Çavu?o?lu, 2005, 44). Himaye-i Etfal Cemiyeti (Çocuk Esirgeme Kurumu), çocuk yuvalar?, a?evleri, talebe sofralar?, muayenehaneler, do?umevleri, s?hhi banyolar, çocuk bahçeleri, çocuk kütüphaneleri açarak çocuklarla ilgili birçok çal??may? yürütmü?tür. Ayr?ca Çocuk Esirgeme Kurumu, çocuk bayram? ve çocuk haftas? kutlamalar?yla çocuk konusunun önemini sürekli gündemde tutmu?tur (SHÇEK, 2005a). Çocuk yuvalar?, Çocuk Esirgeme Kurumu’nun önemli bir hizmet yeri olmu?tur. Ankara’da Hac?musa mahallesinde kiralanarak aç?lan ilk çocuk yuvas?n?n yetersiz olmas? nedeniyle, 1925 y?l?nda Keçiören’de bulunan Atatürk Çocuk Yuvas?na ta??n?lm??t?r. Kurum daha sonra çe?itli il ve ilçelerde örgütlenerek yuva hizmetlerini yürütmü?tür. Yuva hizmetleri zamanla Çocuk Esirgeme Kurumu ismiyle bütünle?erek devam etmi?tir. Kurumun il ve ilçe örgütleri yerel kaynaklar yard?m?yla ülkenin de?i?ik yerlerinde çocuk yuvalar? açm??lard?r (Çetin ve Çavu?o?lu, 2006). Çocuk Esirgeme Kurumunun gelirlerine bak?ld???nda bunlar?n ?unlardan olu?tu?u görülmektedir: Devlet yard?mlar?; yurtiçi ve yurt d???ndan toplanan ba???lar; kurumun gayri menkullerinden elde edilen gelirler; Kavac?k ve Bart?n içme suyu ve gazoz gelirleri; kurban, zekat ve fitre gelirleri, kurum taraf?ndan bast?r?lan ?efkat pullar?; e?ya piyangolar?; balo, gösteri ve e?lenceler; yar?? ve sergiler; üyelerden toplanan aidatlar (Acar, 2005; Çavu?o?lu, 2005). Çocuk Esirgeme Kurumu zamanla etkili olamamak, sistemsizlik, lükse kaçmak, kay?rmac?l?k, yolsuzluk gibi nedenlerden dolay? ele?tirilmeye ba?lanm??t?r. Çocuk Esirgeme Kurumu, 12 Eylül 1980’den sonra faaliyetleri engellenip kapat?l?ncaya kadar, yönetti?i çocuk yuvalar? arac?l???yla, önemini uzun y?llar korumu?tur. Devlet taraf?ndan özellikle ba?lang?çta desteklenmi? olsa da bu kurum halk?n kat?l?m?na dayanan sayg?n bir sivil toplum örgütü olmu?tur. Dünyada çocuk haklar?n? izleme aç?s?ndan sivil toplum 42 Elmac? örgütlerinin önem kazand??? bir dönemde Çocuk Esirgeme Kurumu’nun kapat?lmas?n?n ve çocuklar?n korunmas? konusunun tümüyle devletin tekeline b?rak?lmas?n?n isabetli bir karar olmad??? dü?ünülmektedir (Ulu?tekin, 2001). Türkiye Çocuk Esirgeme Kurumu’nun kald?r?l?p 24.5.1983 tarihinde Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlü?ü’nün kurulmas?, Çocuk Esirgeme Kurumu aç?s?ndan baz? tart??malar ortaya ç?karm??t?r. Bu tart??malar?n özünü, Atatürk’ün miras? durumundaki bir kurumun, özel hukuk hükümlerine tâbi iken devletle?tirilmesinin do?ru olup olmad??? olu?turmu?tur (Çengelci, 1996). Korunmaya Muhtaç Çocuklar Hakk?nda Kanunlar ve Koruma Birlikleri Korunmaya muhtaç çocuklar?n bak?l?p yeti?tirilmeleri amac?yla ç?kar?lan ilk kapsaml? özel kanun, 27 May?s 1949 tarihli ve 1950 mali y?l?ndan itibaren uygulanmaya ba?lanan 5387 say?l? kanundur. Bu kanunla korunmaya muhtaç çocuklara yönelik hizmetler Milli E?itim Bakanl??? ile Sa?l?k ve Sosyal Yard?m Bakanl???’na verilmi?tir. Buna göre 0-6 ya? aras? çocuklar?n bak?l?p yeti?tirilmelerinden Sa?l?k ve Sosyal Yard?m Bakanl???, 7-18 ya? aras? çocuklar?n bak?l?p yeti?tirilmelerinden de Milli E?itim Bakanl??? sorumlu olmu?tur. Bu çocuklar?n, ad? geçen bakanl?klar taraf?ndan kurulan ve idare edilen çocuk bak?m ve yeti?tirme yurtlar?nda bak?l?p yeti?tirilmeleri sa?lanm??t?r (Pamir, 1966). Bu kanuna ili?kin ilk çal??malar, 1940’l? y?llar?n ortalar?nda ba?lam??t?r. Bu y?llarda var olan gönüllü çabalara kar??n suça sürüklenen, soka?a dü?en, dilenci ve muhtaç çocuklar?n say?lar?nda h?zl? art??lar olmu?tur. Ayr?ca ?kinci Dünya Sava?? sonras?ndaki Avrupa’dan etkilenmeler ve en önemlisi iktidardaki Cumhuriyet Halk Partisi’nin sosyal devlet olu?turma yönündeki çabalar?, çocuklar?n korunmas? konusunun özel bir kanunla ele al?nmas? gere?ini ortaya ç?karm??t?r (Ulu?tekin, 2001). Uygulamada 5387 say?l? kanunun yaratt??? çe?itli sorunlar? gidermek amac?yla, 1957 y?l?nda bu kanunun yerine 6972 say?l? “Korunmaya Muhtaç Çocuklar Hakk?nda Kanun” kabul edilmi?tir. 6972 say?l? kanun, yürürlükten kald?r?ld??? 1983 y?l?na kadar olan 26 y?ll?k süre içerisinde, kimsesiz ve korumas?z çocuklara götürülen hizmetlerin temel dayana?? olmu?tur (Çengelci, 1998). Bu kanun temel felsefe olarak yerel yönetimleri yetkili k?lmay? hedeflemi? ve çocuk koruma hizmetlerini yerel yönetim birliklerine vermi?tir (Çengelci, 1996). Korunmaya muhtaç çocuklar? 6972 say?l? kanun beden, ruh ve ahlak geli?imleri tehlikede olup ana ve babas?z; ana ve babas? belli olmayan; ana ve babas? taraf?ndan terk edilen; ana ve babas? taraf?ndan ihmal edilip fuh?a, dilencili?e, alkollü içkileri veya Türkiye Sosyal Hizmet Ara?t?rmalar? Dergisi 3(2) 2019 43 uyu?turucu maddeleri kullanmaya veya serserili?e sürüklenmek tehlikesine maruz bulunan çocuklar olarak tan?mlam??t?r (Madde 1). Bu kanuna göre devlet, belediye, zab?ta memurlar? veya muhtarlar korunmaya muhtaç bir çocu?un varl???n? haber al?nca mahallin en büyük mülkiye amirine durumu bildirirler. Mülkiye amiri haz?rlatt??? evrak ile birlikte sulh mahkemesine müracaat eder ve çocuk hakk?nda korunma karar? ister. Hakk?nda korunma karar? al?nan çocuk, 0-6 ya? aras?ndaysa Sa?l?k Bakanl???’na ba?l? çocuk bak?m yurtlar?na; 7-18 ya? aras?ndaysa Milli E?itim Bakanl???’na ba?l? yeti?tirme yurtlar?na yerle?tirilir (Güreli, 1970). Bu kanun kapsam?na giren çocuklar?n bak?lmas? ve korunmas? görevleri, esas olarak belediyeler ile il özel idarelerinin ortakla?a kurduklar? koruma birliklerine verilmi?tir. Çocuklar? Koruma Birlikleri her ilde kurulabildi?i gibi; ?çi?leri Bakanl???, Milli E?itim Bakanl???, Sa?l?k ve Sosyal Yard?m Bakanl???n?n uygun görece?i illerde ortakla?a da kurulabilmi?tir. Birlikler korunmaya muhtaç çocuklar için bak?m ve yeti?tirme yurtlar? aç?p i?letebilmi?lerdir. Harcama yetkisine sahip olan bu birlikler kendi personelini kullanabilmi? ve gerekli hizmetleri planlayabilmi?tir. 0-6 ya? aras?ndaki çocuklar?n bak?m ve korunmas? için Koruma Birlikleri’ne gerekli ödenek Sa?l?k ve Sosyal Yard?m Bakanl??? taraf?ndan yollanm??t?r. Ayr?ca sa?l?k ve sosyal hizmet görevlilerinin atanmas? ve maa?lar?n?n ödenmesi, çocuk bak?m yurtlar?yla ilgili mevzuat çal??malar?, bu kurulu?lar?n denetlenmesi görevleri de bu bakanl???n görevleri aras?nda yer alm??t?r. 7-18 ya? aras?ndaki çocuklar?n bak?m ve korunmas?n? sa?lamak amac?yla Koruma Birliklerine gerekli ödenek Milli E?itim Bakanl??? taraf?ndan aktar?lm??t?r. Milli E?itim Bakanl???’n?n gerekli e?itici personeli atamak, bilimsel rehberlik yapmak, gerekli yönetmelikler haz?rlamak gibi görevleri de olmu?tur (Çengelci, 1998). Koruma Birlikleri, hizmet binalar?n?n yetersizli?inden dolay? Çocuk Esirgeme Kurumu’nun binalar?ndan yararlanm??lard?r. Yani haklar?nda korunma karar? al?nan çocuklardan baz?lar? Çocuk Esirgeme Kurumu’nun yuvalar?na yerle?tirilmi?tir. Ancak bunun kar??l??? olan ücretler Çocuk Esirgeme Kurumuna düzenli bir ?ekilde ödenmemi?tir (Acar, 2005). Kanuna göre, Belediyeler ve Özel ?dareler y?ll?k bütçelerinin %1 tutar?ndaki oran?n? çocuk koruma amac?yla aç?lan bir hesaba yat?rmak durumunda kalm??lard?r. Sa?l?k ve Milli E?itim Bakanl?klar? ayr? ayr?, bütçelerine en az belediye ve özel idarelerin fona yat?rd?klar? miktar kadar pay koymak zorunda olmu?lard?r. Bu 44 Elmac? kaynaklardan sa?lanan paralarla çocuklar?n bak?m? sa?lanmaya çal???lm??t?r (Güreli, 1970). Görüldü?ü gibi 6972 say?l? kanun belediyelere, il özel idarelerine, Sa?l?k ve Milli E?itim Bakanl?klar?na çe?itli sorumluluklar vermi?tir. Ayr?ca bu dönemde Çocuk Esirgeme Kurumu’nun varl??? da devam etmektedir ve i?in gönüllülük boyutu da bulunmaktad?r. Korunmaya muhtaç çocuklarla ilgili hizmetlerin bu ?ekilde çok ba?l? bir görünüm arz etmesinin birçok bak?mdan ele?tiri konusu oldu?u görülmektedir. Örne?in, bununla ilgili bir aç?klama ?öyledir: …Bu hizmet; mahalli belediyeler özel idareler, ilgili bakanl?klar taraf?ndan mü?tereken görülür. K?sacas?, dört be? ba?l? bir idaredir. Mahalli ve merkezi idarelerin hizmetleri birbirine kar??m?? bir tekrarlamadan ibarettir. Maliyet yüksektir. Kar??an? çoktur… Bu gün bizdeki durum; bir da??n?kl?k arzeder. Kamu kurulu?lar?, gönüllüler ayr? ayr? bir ?eyler yaparlar… Türlü dernek temsilcileri daima rahats?z eder ?ah?slar?… Kurulmu? bulunan birkaç kimsesiz çocuk müessesesi halk?n merhamet hislerini istismar eder bir te?hir merkezi haline getirilmi?tir… Korunmaya muhtaç çocuklar dâvas? ne sosyetenin fantezisi, ne belirli bir zümrenin his ve heves konusudur. Ne politikac?n?n basama??…. bu mesele milli bir memleket davas?d?r… Devletin kudretli elinde derlenip toparlan?p yörüngesine konulmal?d?r art?k…(Tülay, 1966, 12-13). Türkiye Çocuk Esirgeme Kurumu’nun o zamanlardaki Genel Ba?kan? olan Emin Halim Ergun ise ?öyle demektedir (Ergun, 1966, 9): Koruma Birlikleriyle çok yak?n temas? olan bir Derne?in ba?? olarak bunu ifade etmek benim için bir borçtur. Önemini belirtmeye çal??t???m çocuklar?n korunmas? konusunu tek bir idareye ba?lamak ve iyi niyetlerine ra?men bu konuda bilgileri olmayan ehliyetsiz ellerden bu i?in kurtar?lmas?n?n zaman? geçmektedir. Aksoy (1962, 187-188) ise devletin, özel idarelerin ve belediyelerin çocuk davas?n?n büyüklü?ü ve önemi kar??s?nda ay?rd?klar? para ve personelin çok yetersiz oldu?unu belirttikten sonra ?unlar? söylemektedir: Çocuk davas?n?n halledilebilmesinin ilk ?art? bu davaya bir sahip bulmak ve bir tek sahip bulmakt?r. Birkaç sahibi olan bir sosyal dava, fiilen sahipsiz demektir. Hele çocu?un korunmas? gibi, pek çok safhalar? olan ve ancak bir muameleler serisi sonunda çözülebilen bir mesele… Mülkiye amiri, Milli E?itim Bakanl???, Sa?l?k ve Sosyal Yard?m Bakanl???, emniyet makamlar?, Belediye amir ve memurlar? gibi çe?itli görevlilerin kar??t??? bir i?i, hiç bir memur ve makam kendisinin gerçek vazifesi saymamakta ve i?i ba??ndan sonuna kadar takip etmedi?inden, bunun manevi ve hukuki sorumlulu?unu duymamakta ve ta??mamaktad?r… ?u halde davan?n ç?kar yolu, korunmaya muhtaç çocu?u… kendi ayaklar? üzerinde durabilir bir hale gelinceye kadar koruyan, ba??ms?z ve tam bir Te?kilât kurmakt?r (Aksoy, 1962, 187-188). Türkiye Sosyal Hizmet Ara?t?rmalar? Dergisi 3(2) 2019 45 Ya?ar (1963, 22-23) da Sa?l?k ve Sosyal Yard?m Bakanl??? Sosyal Yard?m ??leri Genel Müdürü olarak benzer tespitlerde bulunmaktad?r: Son defa ç?kar?lan 6972 say?l? kanun bütün iyi niyetlere ra?men, Sa?l?k ve Sosyal Yard?m Bakanl???n?, Milli E?itim Bakanl???n? ve mahalli idareleri bu konuda görevlendirmi? olmas?na ra?men, maalesef bu kanun iyi tatbik edilememi? ve çocuklar üç ba?l? bir idareye tabi tutulmu?lard?r. Esefle söylemek icabederki; çocuklar? korumak maksad?yla kurulan müesseseler ba?s?z kalm??lar, ilgili Bakanl?klar?n, Belediyelerin, Özel ?darelerin ilgisi ise bir türlü istenilen dereceye ula?amam??t?r. Buna maalesef kalifiye eleman?n bulunmay??? da eklenirse, kanunun arzulad??? gayeye ula??lamad??? anla??l?r (Ya?ar, 1963, 22-23). Gökçe de (1971) 6972 say?l? kanunun bir önceki 5372 say?l? kanunda görülen aksakl?klar? tam olarak gideremedi?i gibi yeni bir tak?m bo?luklar? ve yetersizlikleri de beraberinde getirdi?ini ifade etmi?tir. Fer (1970) ise gerekli insan gücü sa?lanmad?kça, konuyla ilgili ara?t?rmalar yap?lmad?kça, sorunlar?n çözümü koordine bir plana ba?lanmad?kça, kanunlar?n de?i?tirilmesinin sadece ?ikayet konular?n? de?i?tirece?ini fakat ?ikayetleri ortadan kald?rmayaca??n? ifade etmektedir. Çocuk koruma hizmetlerinin mahalli birliklere b?rak?lmas?, sa?l?k ve e?itim yönünden ilgili iki bakanl???n sadece mali yard?m ve teknik kadro yard?m?nda bulunmas?, ka??t üzerinde parlak gözüken sebeplere bak?l?nca ba?ar? getirecek san?lm??t?r. Kurulan yerel birliklerle halk?n ilgisinin artmas? ve i?birli?inin sa?lanmas? dü?ünülmü?tür. Ancak 6972 say?l? kanunun uygulamalar? beklenilen sonuçlar? vermemi?tir (Fer, 1970). Co?kun ve di?erleri (1970) taraf?ndan yap?lan bir ara?t?rmada da, çocuk bak?m ve yeti?tirme yurdu yöneticileri, kurumlar?n tek elden yönetilmemesini en önemli sorun olarak görmü?lerdir. Bunu mali yönden harcamalar?n çok k?s?tl? olmas? sorunu izlemi?tir. Görüldü?ü gibi, temelde yerel yönetimleri yetkili k?lmay? hedeflemi? olan 6972 say?l? korunmaya muhtaç çocuklar kanunu özellikle iyi uygulanamama, çok ba?l? idare gibi yönlerden ele?tiriler alm??t?r. Bunun yan?nda, ilgili kurumlar?n gerekli maddi 46 Elmac? ödemeleri düzenli ve yeterli olarak yapmad?klar? da anla??lmaktad?r. Sosyal hizmetler, t?p, e?itim, psikoloji gibi alanlardaki geli?melere paralel olarak korunmaya muhtaç çocuklarla ilgili hizmetlerde nitelikli personel tart??malar?n?n da ya?anmaya ba?lad??? söylenebilir. Türkiye’de korunmaya muhtaç çocuklara yönelik hizmetleri etkileyen önemli bir geli?me de 1959 y?l?nda Sa?l?k ve Sosyal Yard?m Bakanl???’na ba?l? Sosyal Hizmetler Enstitüsü’nün kurulmas? olmu?tur. Bu enstitü, 7355 say?l? kanunla tüm alanlarda sosyal hizmetlerin geli?tirilmesine yönelik öneriler getirmek, bu alanda e?itim ve ara?t?rma yapmak üzere kurulmu?tur. Tüm sosyal hizmetlerden sorumlu olmak üzere 1963 y?l?nda ise Sa?l?k ve Sosyal Yard?m Bakanl???’na ba?l? Sosyal Hizmetler Genel Müdürlü?ü kurulmu? ve görevini 1983 y?l?na kadar sürdürmü?tür (Akyüz, 2000, 442). Sosyal Hizmetler Enstitüsü’nün kurulmas?ndan sonra 1961 y?l?nda Sosyal Hizmetler Akademisi e?itim ö?retim faaliyetlerine ba?lam??t?r. Bu Akademi, alanla ilgili uzman meslek elemanlar? yeti?tirmeye ba?lam??t?r. 1967’de ise Hacettepe Üniversitesi’ne ba?l? Sosyal Çal??ma ve Sosyal Hizmetler bölümü aç?lm??t?r. Ancak bu bölüm YÖK’ün kurulmas?yla 1983 y?l?nda kapat?lm?? ve Sosyal Hizmetler Akademisi’ne kat?lm??t?r. Akademi, Hacettepe Üniversitesine ba?lanarak Sosyal Hizmetler Yüksekokulu ad?n? alm??t?r. 2006 y?l?nda ise Yüksekokul Hacettepe Üniversitesi ?ktisadi ve ?dari Bilimler Fakültesi bünyesinde bir bölüme dönü?türülmü?tür (http://www.shy.hacettepe.edu.tr/turkce/html/anaframe.htm). Korunmaya muhtaç çocuklarla ilgili hizmetlerin yönünde meydana gelen de?i?melerde ve 6972 say?l? kanuna yap?lan ele?tirilerde bu geli?melerin önemli etkilerinin oldu?u söylenebilir. Çünkü bu geli?melerle beraber korunmaya muhtaç çocuklarla ilgili hizmetlerin, hay?rsever ve duygusal yakla??mlardan çok bilimsel temellerle ele al?nmas? gereklili?i üzerinde durulmaya ba?lanm??t?r. Ya?anan bütün bu sorunlar ve tart??malar sosyal hizmetlerin ve dolay?s?yla çocuk koruma hizmetlerinin tek elde toplanmas? fikrini güçlendirmi? ve böylece merkezi bir yap?lanmaya do?ru ad?mlar at?lmaya ba?lanm??t?r. Ayr?ca Türkiye’de Ordu’nun 1980 y?l?nda ülke yönetimine el koymas?n?n ard?ndan, Mili Güvenlik Kurulu’nun 1981 y?l?nda ald??? bir kararla bir sivil toplum örgütü olan Türkiye Çocuk Esirgeme Kurumu feshedilmi?tir. Türkiye Sosyal Hizmet Ara?t?rmalar? Dergisi 3(2) 2019 47 Sosyal Hizmetler Genel Müdürlü?ü, illerde bulunan “Korunmaya Muhtaç Çocuklar? Koruma Birlikleri” ve Türkiye Çocuk Esirgeme Kurumu’nun kald?r?lm?? olmas?yla birlikte, bunlar?n yerine 24.5.1983 tarihinde Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu (SHÇEK) Kanunu’yla yeni bir kamu hukuku tüzel ki?isi olan ve tamamen farkl? bir örgüt yap?s?na sahip “Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu” kurulmu?tur (Çengelci, 1996). SOSYAL H?ZMETLER VE ÇOCUK ES?RGEME KURUMU DÖNEM? Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu (SHÇEK), mevcut sosyal hizmet kurumlar?n?n ça?da? ilkeler do?rultusunda yeniden düzenlenmek suretiyle olu?turulmu? yeni bir bile?imi olarak ortaya ç?km??t?r. SHÇEK’in kurulmas?n? sa?layan 2828 say?l? SHÇEK kanunu, ba?ta çocuklara yönelik sosyal hizmetler ve sosyal yard?m karakterli di?er sosyal hizmetler olmak üzere, temel sosyal hizmetleri birle?tirmi?tir (Çengelci, 1998, 35). Bir genel müdürün yönetiminde merkez ve ta?ra te?kilat?ndan olu?an SHÇEK, önce Sa?l?k ve Sosyal Yard?m Bakanl???na ba?l? olarak kurulmu?tur. 1989 y?l?nda ise Ba?bakanl??a ba?lanm??t?r. Ard?ndan 2002 y?l?nda Çal??ma ve Sosyal Güvenlik Bakanl???na ba?lanan kurum, 2003 y?l?nda tekrar Ba?bakanl??a ba?lanm??t?r (Tatl?bal, 2004). 2011 y?l?nda Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl???n?n kurulmas?yla birlikte SHÇEK de kapat?lm??t?r. Korunmaya muhtaç çocuklara yönelik hizmetlerin SHÇEK Kanunu’yla, yerel yönetim birimlerinin sorumlulu?undan SHÇEK Genel Müdürlü?ü’ne verilmesiyle hizmetlerin tek elden ve merkezden planlanmas?n?n ve denetlenmesinin olanakl? hale geldi?i ifade edilmektedir (Akyüz, 2000, 447). Yeni do?mu? bebekten as?rl?k ya?l?ya kadar çocuk, genç, engelli, kad?n, ya?l? vb. binlerce ki?iye hizmet veren SHÇEK’in korunmaya muhtaç çocuklara yönelik hizmetleri esas olarak koruyucu ve önleyici hizmetler yan?nda ayni nakdi yard?mlar, koruyucu aile hizmeti, evlat edindirme hizmeti ve kurulu? bak?m? hizmetleri olarak ifade edilebilir. SHÇEK bu hizmetleri merkez örgütü ve onun ta?radaki uzant?lar? yoluyla yerine getirmeye çal??m??t?r. 48 Elmac? SHÇEK Genel Müdürlü?ü; merkezdeki ana hizmet birimleri, dan??ma, denetim ve yard?mc? hizmet birimlerinden, ta?rada ise ?l Müdürlükleri, ?lçe Müdürlükleri ve ba?l? kurulu?lardan olu?mu?tur. Ba?bakanl?k bünyesinde Devlet Bakanl???na ba?l? olan SHÇEK’in üst yöneticisi Genel Müdür’dür. Ayr?ca Kurumun te?kilat yap?s?nda “Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Dan??ma Kurulu” ad? alt?nda sosyal hizmetlere veya uygulanmas?na ili?kin konular? inceleme, görü? ve tavsiyelerde bulunmakla görevli bir kurul yer alm??t?r. Benzer ?ekilde illerde de “?l Sosyal Hizmetler Kurulu” bulunmu?tur (SHÇEK, 2007, 5). SHÇEK Kanunu’nun “d” bendine dayan?larak ç?kar?lan Ayni ve Nakdi Yard?m Yönetmeli?i ile korunmaya muhtaç çocuklar?n aileleri veya akrabalar? yan?nda korunmalar?n? sa?layacak olanaklar getirilmi?tir. Bu ?ekilde çocuklar?n s?rf ekonomik nedenlerle aile ortamlar?ndan uzakla?malar?n?n önüne geçilmesi dü?ünülmü?tür. Bu yönetmelikte ayni ve nakdi yard?mlar?n kullan?lmalar?nda korunmaya muhtaç çocuklara öncelik verilmesi öngörülmü?tür (Ayni ve Nakdi Yard?m Yönetmeli?i, 1986, R.G. 19235). Yay?mlanan bir genelge ile (14.04.2005 tarih 2005/04 no’lu Ayni Nakdi Yard?mla Eve Dönü? Genelgesi) çocuklar?na yanlar?nda bakan ailelere verilen yard?m miktar? iki kat artt?r?lm??t?r. Korunmaya muhtaç çocuklardan durumu uygun olanlar koruyucu aile yan?nda da bak?lm??t?r. Koruyucu aile hizmeti, çe?itli nedenlerle aileleri yan?nda bak?mlar? sa?lanamayan çocuklar?n, geçici veya sürekli, ücretli veya gönüllü olarak öz ana baba yerini tutabilecek uygun aile ya da ki?iler yan?nda devlet denetiminde bak?mlar?n?n sa?lanmas?d?r (SHÇEK, 2006, 19). Di?er yandan konumu hukuksal aç?dan uygun olan çocuklar, yine durumu uygun olan çe?itli ailelere evlat edindirilmi?tir. Evlat edinme ile, bir çocukla durumu evlat edinmeye uygun bir ki?i aras?nda hukuki ba?lar sa?lanarak çocuk ebeveyn ili?kisi kurulmaktad?r (SHÇEK, 2006, 22). SHÇEK döneminde hakk?nda korunma karar? al?nan çocuklara verilen hizmetler büyük oranda çocuk yuvalar? ve yeti?tirme yurtlar?nda yerine getirilmeye çal???lm??t?r. Koruyucu aile uygulamas?n?n geli?tirilmesine çal???lm?? ancak istenilen sonuçlar elde edilememi?tir. Bu yüzden çocuk yuvalar? ve yeti?tirme yurtlar? a??rl?klar?n? korumu?tur. Olanaklar ölçüsünde bu kurulu?lar?n ev ?eklinde düzenlenmeye ba?lan?ld??? da görülmektedir. Türkiye Sosyal Hizmet Ara?t?rmalar? Dergisi 3(2) 2019 49 SHÇEK döneminde yayg?n olan çocuk yuvas? ve yeti?tirme yurdu adl? kurulu?lar günümüzde bulunmamaktad?r. En son Çocuk Hizmetleri Genel Müdürlü?ünün 2016 y?l? sonu istatistiklerinde alt? çocuk yuvas?, sekiz yeti?tirme yurdu isimli kurulu? oldu?u görülürken daha sonraki istatistiklerde çocuk yuvas? ve yeti?tirme yurdu isimli kurulu?lar bulunmamaktad?r. Aile, Çal??ma ve Sosyal Hizmetler Bakanl???n?n (AÇSHB) 2018 y?l? faaliyet raporunda da 2017 y?l?nda gerçekle?tirilen hizmet dönü?ümü ile çocuk yuvalar? ve yeti?tirme yurtlar?n?n tamamen kapat?ld??? ifade edilmektedir (AÇSHB, 2019). Çocuk yuvalar?, 0 -12 ya? aras? korunmaya muhtaç çocuklarla gerekti?inde 12 ya??n? dolduran k?z çocuklar?n?n, bedensel, e?itsel, psiko sosyal geli?imlerini, sa?l?kl? bir ki?ilik veya iyi al??kanl?klar kazanmalar?n? sa?lamakla görevli ve yükümlü olan yat?l? sosyal hizmet kurulu?lar? olarak hizmet vermi?lerdir (SHÇEK Kanunu, Madde 3). Benzer ?ekilde yeti?tirme yurtlar? da 13 -18 ya? aras? korunmaya muhtaç çocuklar? korumak, bakmak ve bir i? veya meslek sahibi edilmelerini ve topluma yararl? ki?iler olarak yeti?melerini sa?lamakla görevli ve yükümlü olan yat?l? sosyal hizmet kurulu?lar? olarak hizmet vermi?lerdir (SHÇEK Kanunu, Madde 3). Çocuk yuvalar?nda Koordinasyon ve De?erlendirme Kurulu, Sosyal Servis ve ilgili yasalar gere?i gerekli di?er komisyon ve kurullar bulunmaktayd?. Koordinasyon ve De?erlendirme Kurulu; müdür, müdür yard?mc?s?, sosyal hizmet uzman? (sosyal çal??mac?), psikolog, çocuk geli?imci, ö?retmen, çocuk e?iticisi, doktor, diyetisyen ve hem?ireden olu?maktayd?. Kurulun ba?kan? müdür, müdür bulunmad??? zaman ise vekilidir. Meslekler aras? koordinasyon ve ekip çal??mas?n? sa?layan koordinasyon ve de?erlendirme kurulunun her ay toplanmas? öngörülmü?tür (Çocuk Yuvalar? Yönetmeli?i, Madde 6). Benzer ?ekilde Yeti?tirme yurtlar?nda da Koordinasyon ve De?erlendirme Kurulu, Sosyal Servis ve ilgili yasalar gere?i gerekli di?er komisyon ve kurullar bulunmaktayd?. Koordinasyon ve De?erlendirme Kurulu, müdür, müdür yard?mc?s?, sosyal hizmet uzman? (sosyal çal??mac?), psikolog, ö?retmen, diyetisyen, doktor ve hem?ire ile gerekli görüldü?ünde çocuk temsilcisinden olu?maktayd?. Meslekler aras? koordinasyon ve ekip çal??mas?n? sa?layan Koordinasyon ve De?erlendirme Kurulunun her ay toplanmas? öngörülmü?tür (Yeti?tirme Yurtlar?n?n Kurulu? ve ??leyi?ine ?li?kin Yönetmelik, Madde 6). Çocuk yuvalar? ve yeti?tirme yurtlar?ndaki toplu bak?m s?k?nt?lar?n? a?mak üzere dü?ük kapasiteli birimlerle hizmet verilmeye çal???lm??t?r. Bundan dolay? çocuk yuvas? ve yeti?tirme yurdu d???nda “sevgi evi”, “çocuk evi” gibi adlar da kullan?lmaya 50 Elmac? ba?lanm??t?r. “Çocuk evi” ad? günümüzde halen kullan?lmas?na ra?men “sevgi evi” ad? ?ngilizce çevirisinin yanl?? anlamlar ça?r??t?rmas? nedeniyle terkedilmi?tir. Eskiden ad? “sevgi evi” olan kurulu?lar günümüzde “çocuk evleri sitesi” ad?n? alm??t?r. Sevgi evi modelinde (çocuk evleri sitesi), kurulu?lar site içinde villa tipi evlerden olu?turulmakta, bu evlerde yönetici nezaretinde yakla??k 10 çocu?un bak?lmas? sa?lanmaktad?r. Çocuk evi modelinde ise çocuklar?n apartman dairelerinde, bir evde yönetici nezaretinde alt?-sekiz çocuk kalacak ?ekilde bak?lmalar? sa?lanmaktad?r. Bu modeller yayg?nla?t?r?lmaya çal???lm??t?r (SHÇEK, 2007, 39). SHÇEK döneminde süreli/k?sa süreli çocuk rehabilitasyon kurulu?lar?n?n da olu?turuldu?u görülmektedir. Bu kurulu?lar; çocuk ve gençlik merkezleri, koruma bak?m ve rehabilitasyon merkezleri, bak?m ve sosyal rehabilitasyon merkezleridir. Çocuk ve gençlik merkezleri; birtak?m sebepler nedeniyle soka?a sürüklenerek sosyal tehlike ile kar?? kar??ya kalan veya sokakta çal??t?r?lan çocuk ve gençlerin geçici süreyle rehabilitasyonlar?n? ve topluma yeniden kazand?r?lmalar?n? sa?lamay? amaçlayan yat?l? sosyal hizmet kurulu?lar?d?r (ASPB, 2014). Çocuk ve gençlik merkezleri, 2001-2015 y?llar? aras?nda hizmet vermi?tir. Koruma, bak?m ve rehabilitasyon merkezleri; suça yöneldikleri tespit edilen çocuklar?n davran?? bozukluklar?n? gidermek amac?yla kurulmu?tur. Bu kurulu?larda rehabilitasyon süreci tamamlan?ncaya kadar çocuklar?n geçici süre ile bak?m ve korunmalar? sa?lanmaya çal???lm??, bu süreçte onlar?n aile, yak?n çevre ve toplum ile ili?kilerinin düzenlenmesine yönelik çal??malar yürütülmü?tür. Koruma, bak?m ve rehabilitasyon merkezleri, yat?l? sosyal hizmet kurulu?lar? olup 7–18 ya? k?z ve erkek çocuklara yönelik ayr? ayr? yap?land?r?lm??t?r (ASPB, 2014). Bak?m ve sosyal rehabilitasyon merkezleri; duygusal, cinsel veya fiziksel istismara u?rad?klar? tespit edilen çocuklar?n olumsuz ya?am deneyimlerinden kaynaklanan travma ve/veya davran?? bozukluklar?n? gidermek amac?yla kurulmu?tur. Bak?m ve sosyal rehabilitasyon merkezlerinde rehabilitasyon süreci tamamlan?ncaya kadar çocuklar?n geçici süre ile bak?m ve korunmalar? sa?lanmaya çal???lm??, bu süreçte onlar?n aile, yak?n çevre ve toplum ile ili?kilerinin düzenlenmesine yönelik çal??malar yürütülmü?tür. Bu kurulu?lar da k?z ve erkek çocuklar için ayr? ayr? yap?land?r?lan yat?l? sosyal hizmet kurulu?lar?d?r (ASPB, 2014). Koruma, bak?m ve rehabilitasyon merkezleri 2009-2015 y?llar? aras?nda, bak?m ve sosyal rehabilitasyon merkezleri 2010-2015 y?llar? aras?nda hizmet vermi?tir. Koruma, bak?m ve rehabilitasyon merkezleri ile bak?m ve sosyal rehabilitasyon merkezlerinin kurulmas?nda 2005 y?l?nda kabul edilen Çocuk Koruma Kanunun da etkisinin bulundu?unu söylemek mümkündür. Bu kurulu?lar?n yerini 2015 y?l?nda kurulan çocuk destek merkezlerinin ald??? söylenebilir. A?LE VE SOSYAL POL?T?KALAR BAKANLI?I/A?LE, ÇALI?MA VE SOSYAL H?ZMETLER BAKANLI?I DÖNEM? Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl??? (ASPB), 2011 y?l?nda 633 say?l? Kanun Hükmünde Kararname (KHK) ile kurulmu?tur. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl???n?n kurulmas?yla birlikte Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu, Aile ve Sosyal Ara?t?rmalar Genel Müdürlü?ü, Sosyal Yard?mla?ma ve Dayan??ma Genel Müdürlü?ü, Kad?n?n Statüsü Genel Müdürlü?ü ve Primsiz Ödemeler Genel Müdürlü?ünün faaliyetleri sona ermi?tir. Bu kurumlarca yap?lan faaliyetler ise Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl???na devredilmi?tir (Elmac?, 2017). Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl??? içinde çocuklar?n korunmas?yla ilgili hizmetlerden sorumlu temel birim Çocuk Hizmetleri Genel Müdürlü?ü olmu?tur. Türkiye’de 16 Nisan 2017’de yap?lan referandum ile Anayasa de?i?ikli?i yap?lm??, 24 Haziran 2018 tarihinde yap?lan Cumhurba?kanl??? ve Milletvekili Genel Seçimleri sonucunda hem yasal hem de fiili olarak Cumhurba?kanl??? Hükümet Sistemine geçilmi?tir (Turan, 2018). Cumhurba?kanl??? Hükümet Sistemine geçilmesiyle birlikte bakanl?klar?n örgütlenmelerinde de de?i?iklikler olmu?tur. Bu kapsamda 2018 y?l?nda Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl??? ile Çal??ma ve Sosyal Güvenlik Bakanl?klar? birle?tirilerek Aile, Çal??ma ve Sosyal Hizmetler Bakanl??? (AÇSHB) ad?nda yeni bir bakanl?k olu?turulmu?tur. ?lk düzenlemede bakanl???n ad? “Çal??ma, Sosyal Hizmetler ve Aile Bakanl???” iken daha sonra “Aile, Çal??ma ve Sosyal Hizmetler Bakanl???” ?eklinde de?i?tirilmi?tir. Bu yeni bakanl?k içerisinde de çocuklar?n korunmas?yla ilgili hizmetlerden sorumlu temel birim yine Çocuk Hizmetleri Genel Müdürlü?ü’dür. Aile, Çal??ma ve Sosyal Hizmetler Bakanl???nda 2019 y?l? itibariyle koruma alt?ndaki çocuklara hizmet veren yat?l? çocuk bak?m kurulu?lar?; çocuk evi, çocuk evleri sitesi ve çocuk destek merkezi olarak ifade edilebilir. Çocuk Hizmetleri Genel Müdürlü?ü’nün 2018 y?l sonu istatistiklerine göre; 111 çocuk evleri sitesinde 6 bin 383 çocu?a, 1192 çocuk evinde 6 bin 199 çocu?a, 63 çocuk destek merkezinde bin 632 çocu?a hizmet verilmektedir. Koruyucu aile yan?nda ise 6 bin 468 çocuk bulunmaktad?r (Çocuk Hizmetleri Genel Müdürlü?ü, 2018 Y?l Sonu ?statistikleri). 52 Elmac? Çocuk evleri sitesi ile çocuk evleri genel olarak yukar?da SHÇEK dönemi k?sm?nda aç?klanm??t?. Bu kurulu?lar günümüzde de varl?klar?n? sürdürmektedir. Bu kurulu?lar için gerekli mevzuat düzenlemelerinin tam olarak gerçekle?tirilemedi?i söylenebilir. Çocuk destek merkezleri ise 2828 say?l? Sosyal Hizmetler Kanununda 2014 y?l?nda yap?lan düzenleme ile tan?mlanm??, 2015 y?l?nda Çocuk Destek Merkezleri Yönetmeli?i yay?nlanm??t?r. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl??? (ASPB) 2014 Y?l? Faaliyet Raporunda “çocuk destek merkezi” ad?n?n kullan?lma gerekçesi; suç ma?duru, suça sürüklenen ve sokakta ya?ayan çocuklara hizmet veren kurulu?lar?n isimlerinin çocuklar?n özelliklerine göre adland?r?lmas?n?n olumsuz bak?? aç?lar?na yol açmas? olarak vurgulanmaktad?r (ASPB, 2015). Çocuk destek merkezlerinin; daha önce hizmet vermi? olan çocuk ve gençlik merkezleri, koruma, bak?m ve rehabilitasyon merkezleri ve bak?m ve sosyal rehabilitasyon merkezlerinin hizmetlerini kapsad??? söylenebilir. Çocuk destek merkezleri; suça sürüklenmesi, suç ma?duru olmas? veya sokakta sosyal tehlikelerle kar?? kar??ya kalmas? nedeniyle haklar?nda bak?m tedbiri veya korunma karar? verilen çocuklardan; psikososyal deste?e ihtiyaç duydu?u tespit edilenlerin, geçici süre ile bak?m ve korunmalar?n?n sa?land??? yat?l? sosyal hizmet kurulu?lar?d?r. Bu kurulu?lar çocuklar?n ma?duriyet, suça sürüklenme, ya? ve cinsiyet durumlar?na göre ayr? ayr? yap?land?r?lm??t?r (Çocuk Destek Merkezleri Yönetmeli?i, 2015, md. 3/d). Di?er yandan, korunma ihtiyac? olan veya suça sürüklenen çocuklar hakk?nda mahkeme karar? al?n?ncaya kadar ya da onlara uygun bir hizmet modeli belirleninceye kadar bar?nma ve temel gereksinimleri kar??lanmak üzere hizmet veren Çocuk Koruma, ?lk Müdahale ve De?erlendirme Birimi (ÇOK?M) adl? kurulu?lar da çocuk koruma kurulu?u olarak dü?ünülebilir. Baz? illerde ÇOK?M’ler ayr? bir kurulu? olmay?p di?er çocuk evleri sitesi bünyesinde de bu görevleri yerine getirebilmektedir. SONUÇ Türkiye’de korunmaya ihtiyac? olan çocuklara yönelik hizmetlerin uzun bir geçmi?i bulunmaktad?r. Ülkenin içinde bulundu?u durum, çocuk koruma kurulu?lar?n?n olu?umunu etkilemi?tir. Osmanl?’n?n son dönemleri ile Cumhuriyetin ilk dönemlerinde daha çok sava?lar nedeniyle anne ve/veya babas?z kalm?? çocuklar?n bak?m ve yeti?tirilmelerine yönelik kurulu?lar?n olu?turuldu?u görülmektedir. Di?er yandan içinde bulunulan ekonomik durumun da kurulu?lar?n örgütlenmesini etkiledi?i söylenebilir. Çocuk koruma kurulu?lar?n?n olu?umunda ve geli?iminde yabanc? ülkelerdeki uygulamalardan da etkilenilmi?tir. Çocuk koruma kurulu?lar? sadece bak?m ve koruma sa?lamam??, ayn? zamanda çocuklar?n e?itimlerini de gerçekle?tirmeye çal??m??t?r. Hatta baz? çocuk koruma kurulu?lar?n?n (Islahhane, Darüleytam, Darü??afaka gibi) do?rudan okul say?labilecek nitelikte hizmet verdikleri de görülmektedir. Bu durumun, çocuklar?n e?itim arac?l???yla korunmas?n? göstermesi bak?m?ndan önemli oldu?u söylenebilir. Çocuk koruma kurulu?lar?n?n toplumdaki çocukluk alg?s?na göre de yap?land??? görülmektedir. Örne?in, koruma birlikleri döneminde 0-6 ya? aras? çocuklara yönelik hizmetlerde Sa?l?k Bakanl???’n?n, 7-18 ya? aras? çocuklara yönelik hizmetlerde Milli E?itim Bakanl???’n?n a??rl?kl? olmas?, çocuklu?un 0-6 ya? ve 7-18 ya? dönemlerinde çok farkl? alg?land???n? göstermektedir. Yani 0-6 ya? döneminin daha çok bak?m dönemi olarak, 7-18 ya? döneminin ise daha çok e?itim ve yeti?tirme dönemi olarak kabul edilmi? oldu?u söylenebilir. Koruma birlikleri döneminden SHÇEK dönemine geçi?te çok ba?l?l?k ve birçok kurumun hizmetlerden sorumlu olmas?na yönelik ele?tirilerin etkisi olmu?tur. Ancak özellikle 2005 y?l?nda Çocuk Koruma Kanununun kabul edilmesiyle birlikte çocuk koruma hizmetlerinin tek bir kurumdan ziyade sistem yakla??m?n?n da bir gere?i olarak birçok kurumu ilgilendiren bir durum oldu?u anlay??? daha çok kabul görmeye ba?lam??t?r. Di?er yandan korunmaya ihtiyac? olan çocuklar?n tan?mlanmas?nda da de?i?imler olmaya ba?lam??; istismar, suça sürüklenme, ?iddet vb. nedenlerle çocuklar koruma alt?na al?narak çocuk koruma kurulu?lar?ndaki çocuk profilinde de?i?imler meydana gelmi?tir. Önceleri çocuklar?n daha çok anne ve/veya baban?n olmamas?, ekonomik yoksunluk vb. özellikler nedeniyle koruma alt?na al?nmalar? nedeniyle daha homojen bir yap? gösteren çocuk koruma kurulu?lar?, son y?llarda bu homojen yap?s?n? kaybetmeye ba?lam??t?r. Bu homojen yap?n?n azalmas? kurulu? ve personele de yans?m??, kurulu?lar?n ve kurulu?larda görevli personelin çe?idi artm??t?r. Di?er yandan, kalabal?k ve k??la tipi kurulu?lardan ev tipi kurulu?lara do?ru bir dönü?üm oldu?u da görülmektedir. ASPB/AÇSHB dönemine bak?ld???nda koruma alt?ndaki çocuklara yönelik kurulu?larla ilgili olarak; sevgi evleri yerine çocuk evleri sitesi isminin kullan?lmaya ba?land??? ve yeti?tirme yurdu ile çocuk yuvas? adl? kurulu?lar?n tamamen kapat?ld??? görülmektedir. Di?er yandan cumhuriyetin ilk y?llar?ndan itibaren kullan?lan ve günümüzde halen halk aras?nda kullan?lmaya devam eden “Çocuk Esirgeme Kurumu”  Elmac? ad?ndaki bir isimlendirme 2011 y?l?nda ASPB’nin kurulmas?yla birlikte ortadan kalkm??t?r. Çocuk koruma kurulu?lar?n?n isimlendirmesinde toplumsal alg? ve anlamland?rmalar?n da etkili oldu?u görülmektedir. Örne?in, Türko?lu’nun (2017) aktard?klar?na göre Darüleytamlar?n ad?n?n “Öksüz Yurdu” olarak de?i?tirilmesi gündeme gelince Atatürk de buna pek s?cak bakmam??t?r. Çünkü öksüz, yetim, kimsesiz gibi etiketlemelerin çocuklara olumsuz yans?yaca?? dü?ünülmü?tür. Cumhuriyetin ilk y?llar?ndaki e?itim bakanlar?ndan Mustafa Necati de çocuklar? incitebilece?i gerekçesiyle kimsesiz, öksüz, yetim gibi sözcüklerin yaz??malarda ve kurum adlar?nda kullan?lmas?na izin vermemi?tir (Türko?lu, 2017). Nihayetinde darüleytamlar öksüz yurtlar?na de?il ?ehir yat?l? okullar?na dönü?mü?tür. Böylelikle korunmaya ihtiyac? olan çocuklar?n yat?l? okullarda di?er aile çocuklar?yla bir arada e?itim görmeleri olanakl? hale gelmi?tir. Di?er yandan, korunmaya ihtiyac? olan çocuklar?n bak?m ve yeti?tirilmelerine yönelik 1949 y?l?nda ç?kar?lan “Korunmaya Muhtaç Çocuklar Hakk?nda Kanun” ile “çocuk bak?m yurtlar?” ve “yeti?tirme yurtlar?” ?eklinde isimlendirme yap?ld??? görülmektedir. Sa?l?k ve Sosyal Yard?m Bakanl??? taraf?ndan kurulacak olan çocuk bak?m yurtlar?n?n ö?retim ça??na kadar çocuklar?n bak?m ve korunmalar?n? sa?lamas? amaçlanm??t?r. Millî E?itim Bakanl??? taraf?ndan kurulacak yeti?tirme yurtlar?n?n ise ilkö?retim ça??na gelmi? korunma ihtiyac? olan çocuklar?n bak?m, korunma ve e?itimleri ile u?ra?mas? amaçlanm??t?r (Korunmaya Muhtaç Çocuklar Hakk?nda Kanun, 1949). Ancak her ne kadar resmi olarak kullan?lmasa da yeti?tirme yurtlar? için toplumda halk taraf?ndan uzun y?llar “öksüz yurdu” ifadesinin kullan?ld???n? söylemek de mümkündür. Çocuk koruma kurulu?lar? için “sevgi evi” adland?rmas?ndan ise ?ngilizce çevirisinin yanl?? anlamlar dü?ündürmesi nedeniyle vazgeçilmi?tir. Ancak “sevgi evleri” adland?rmas?n?n da halen halk aras?nda kullan?ld??? söylenebilir. Bahsedilen çocuk koruma kurulu?lar?n?n dönü?ümünün modern çocukluk paradigmas?yla ilgisini unutmamak gerekir. Genel olarak modern çocukluk anlay???n?n 19. yüzy?l?n sonlar? ile 20.yüzy?l?n ba?lar?nda olu?tu?u kabul edilmektedir (Heywood, 2003). Modern çocukluk paradigmas?, çocuklu?un kendine özgü bir geli?imsel dönem oldu?u ve çocuklar?n özel olarak korunmas? ve desteklenmesi gerekti?i dü?üncesine dayanmaktad?r (K?r?msoy ve di?erleri, 2013). Bu dü?ünceden hareketle modern çocukluk paradigmas?, çocuk merkezli politika ve uygulamalarda bir art?? meydana getirmi?tir (Ercan, 2011). Büyük ve kalabal?k kurulu?lar?n kapat?lmas?, ev tipi kurulu?lar?n ve aile merkezli bak?m modellerinin yayg?nla?mas?, modern çocukluk paradigmas?n?n birer yans?mas? olarak görülebilir. Özellikle Birle?mi? Milletler Çocuk Haklar? Sözle?mesinin kabul edilmesiyle birlikte, çocuklarla ilgili tüm politika ve uygulamalarda çocu?un yüksek yarar?n?n gözetilmesi gerekti?i anlay??? önemli görülmeye ba?lanm??t?r. Di?er bir ifadeyle, çocuk koruma kurulu?lar?n?n yap?land?r?lmas?n?n çocuk haklar? ba?lam?nda da dü?ünülmesi gerekmi?tir. Her ne kadar aile temelli bak?m modelleri geli?tirilmeye çal???lsa da çocuk refah? alan?nda çocuk koruma kurulu?lar?na olan ihtiyaç bir ?ekilde devam etmektedir. Hatta Türkiye için dü?ünüldü?ünde çocuk koruma kurulu?lar?, sosyal hizmetler alan?ndaki a??rl?klar?n? sürdürmektedir. Bu nedenle bu kurulu?lar?n çocu?un her yönüyle sa?l?kl? geli?imini destekleyecek ?ekilde, çocu?un yüksek yarar?n?n ve çocuk haklar?n?n her zaman göz önünde bulunduruldu?u kurulu?lar olarak örgütlenmesi daha do?ru olacakt?r. Di?er yandan böyle bir örgütlenme için ülkemize özgü ve uygulamaya dönük kapsaml? ara?t?rmalara ihtiyaç oldu?u da unutulmamal?d?r.
KAYNAKÇA Acar, H. (2005). Cumhuriyetin Çocuk Refah? Politikas?n? Yap?land?ran Bir Sivil Toplum Örgütü: Türkiye Çocuk Esirgeme Kurumu (1921-1981). Ankara: Fi?ek Enstitüsü Çal??an Çocuklar Bilim ve Eylem Merkezi Vakf? Yay?n?. Aile, Çal??ma ve Sosyal Hizmetler Bakanl??? (AÇSHB). (2019). 2018 Y?l? Faaliyet Raporu. Ankara: AÇSHB. Akbayrak, H. (1988). Himaye-i Etfal Cemiyeti. Tarih ve Toplum, 52, 31-33. Aksoy, M. (1962). Korunmaya Muhtaç Çocuklarla ?lgili Kanun Hükümlerinin ve Te?kilat?n Yeni Anayasam?za Uygun Bir Hale Getirilmesi Zorunlulu?u. II nci Milli Sosyal Hizmetler Konferans?, 5-8 May?s 1962. Ankara: Sosyal Hizmetler Genel Müdürlü?ü Yay?n?. Akyüz, E. (2000). Ulusal ve Uluslararas? Hukukta Çocu?un Haklar?n?n ve Güvenli?inin Korunmas?. Ankara: Millî E?itim Bakanl??? Yay?n?. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl??? (ASPB). (2014). 2013 Y?l? Faaliyet Raporu. Ankara: ASPB. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl??? (ASPB). (2015). 2014 Y?l? Faaliyet Raporu. Ankara: ASPB. Ayni ve Nakdi Yard?m Yönetmeli?i. (1986), R.G. 19235 Ayni Nakdi Yard?mla Eve Dönü? Genelgesi. 14.04.2005 tarihli ve 2005/04 no’lu Genelge. Ba?yurt, E. (2006). Ermeni Evlatl?klar: Sakl? Kalm?? Hayatlar. ?stanbul: Karakutu Yay?nlar?. Co?kun, N., Göksu, S., Çeteci, H. ve ?ldeniz, S. (1970). Müessesede Bulunan Korunmaya Muhtaç Çocuklar?n Durumlar? ile ?lgili Ara?t?rma. Ankara: SSYB Sosyal Hizmetler Genel Müdürlü?ü Yay?nlar?. Çanl?, M. (2003). Eytam ?daresi-Sand?klar? ve Osmanl? Devleti’nde Yetimlerin Ekonomik Haklar?n?n Korunmas?. E. Gürsoy-Naskali ve A. Koç (Editörler). Sava? Çocuklar? Öksüzler ve Yetimler (s. 59-86). ?stanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Ara?t?rma ve Uygulama Merkezi. Çengelci, E. (1996). Cumhuriyet Türkiye’sinde Sosyal Hizmetlerin Örgütlenmesi. Ankara: ?afak Matbaac?l?k. Çengelci, E. (1998). Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu. Ankara: Ayd?nlar Matbaac?l?k. Türkiye Sosyal Hizmet Ara?t?rmalar? Dergisi 3(2) 2019 Çavu?o?lu, T. (2005). Sosyal Hizmetlerin Yak?n Tarihinden Sayfalar: Türkiye Çocuk Esirgeme Kurumu Yapraklar? 1917-1983. Ankara: Sabev Yay?nlar?. Çetin, S. ve Çavu?o?lu, T. (2006). Himaye-i Etfal Cemiyeti’nin Yoksulluk Çal??malar?. Sosyal Hizmet Sempozyumu 2003: Yoksulluk ve Sosyal Hizmetler, 9-11 Ekim 2003, Antalya. Ankara: H.Ü. Sosyal Hizmetler Yüksekokulu ve Sosyal Hizmet Uygulama Ara?t?rma ve Geli?tirme Derne?i Yay?n?. Çocuk Destek Merkezleri Yönetmeli?i (2015). 29.03.2015 tarihli ve 29310 say?l? Resmî Gazete. Çocuk Hizmetleri Genel Müdürlü?ü 2018 Y?l Sonu ?statistikleri. Web: https://www.ailevecalisma.gov.tr/uploads/chgm/uploads/pages/istatistikler/2018- 5c62a51c75b1f.pdf Darü??afaka Cemiyeti. (2006). Darü??afaka Tarihi. Web: http://www. darussafaka.org/tarihd.asp adresinden 12 ?ubat 2007’de al?nm??t?r. Elmac?, D. (2017). 4+4+4 E?itim Sisteminin Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl???na Yans?malar?. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10(1), 279-291. Ercan, R. (2011). Modern Çocukluk Paradigmas?. Zeitschrift für die Welt der Türken/Journal of World of Turks, 3(2), 85-98.Web: http://dieweltdertuerken.org/index.php/ZfWT/article/view/229/r_ercan adresinden al?nd?.</br Erkan, G. ve Erkan, A. R. (1987). Darüleytamlar. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu Dergisi, 5 (1), 61-68. Ergin, O. (1977). Türk Maarif Tarihi. ?stanbul: Eser Matbaas?. Ergun, E. H. (1966). Sosyal Hizmetlerde Çocuk Sorunlar?. Sosyal Hizmet, 2 (2- 3), 9-10. Fer, M. (1970). Korunmaya Muhtaç Çocuklar. ?ktisadi Ara?t?rmalar Vakf? Panelinde Sunulan Tebli?, 22 Kas?m 1969, ?stanbul. ?stanbul: ?ktisadi Ara?t?rmalar Vakf? Yay?n?. Gökçe, B. (1971). Memleketimizde Cumhuriyet Devrinde Kimsesiz Çocuklar Sorunu ?le ?lgili Tutumun Sosyolojik Mukayeseli Tahlil ve ?zah?. Ankara: Sa?l?k ve Sosyal Yard?m Bakanl??? Yay?n?. Güreli, E. (1970). Korunmaya Muhtaç Çocuklar. ?ktisadi Ara?t?rmalar Vakf? Panelinde Yap?lan Konu?ma, 22 Kas?m 1969, ?stanbul. ?stanbul: ?ktisadi Ara?t?rmalar Vakf?. Elmac? Heywood, C. (2003). Baba bana top at: Bat?da çocuklu?un tarihi (Çev. E. Ho?sucu). ?stanbul: Kitap Yay?nevi. http://www.shy.hacettepe.edu.tr/turkce/html/anaframe.htm ?nanç, V. (2003). Osmanl? Devleti’nde Yetimlerin Sosyal Haklar?n?n Korunmas?. E. Gürsoy-Naskali ve A. Koç (Editörler). Sava? Çocuklar? Öksüzler ve Yetimler (s.19- 32). ?stanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Ara?t?rma ve Uygulama Merkezi. K?r?msoy, E., Acar, H., Yoku? Sevük, H., Kaynak, H., Ayd?n, M., Antakyal?o?lu, ?., Özdemir, U., Mutlu, Y. ve Baykara Acar, Y. (Ed.). (2013). Çocuk adalet sistemi çal??anlar? e?itim program?: Sosyal çal??ma görevlileri için e?itim kitab?. Ankara: Çocuklar ?çin Adalet Projesi. Koç, A. (2003). Öksüz ve Yetim Çocuklar? ?çin Kurulmu? Bir E?itim Kurumu: Darü??afakcaa. E. Gürsoy-Naskali ve A. Koç (Editörler). Sava? Çocuklar? Öksüzler ve Yetimler (s.182-193). ?stanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Ara?t?rma ve Uygulama Merkezi. Korunmaya Muhtaç Çocuklar Hakk?nda Kanun. (1949). 5387 say?l? kanun. Web: https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/KANUNLAR_KARARLAR/kanuntbmmc031/kanun tbmmc031/kanuntbmmc03105387.pdf Korunmaya Muhtaç Çocuklar Hakk?nda Kanun. (1957). 6972 say?l? kanun. Web: https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/KANUNLAR_KARARLAR/kanuntbmmc039/kanun tbmmc039/kanuntbmmc03906972.pdf Okay, C. (1999). Belgelerle Himaye-? Etfal Cemiyeti 1917-1923. ?stanbul: ?ule Yay?nlar?. Özbek, N. (1999). II. Abdülhamit ve Kimsesiz Çocuklar: Darülhayr-? Ali. Tarih ve Toplum, 182, 11-19. Öztürk, C. (1999). Osmanl?da Bir Meslekî E?itim ve Çocuk Esirgeme Kurumu: Dârülhayr-? Âlî. Mili E?itim, 143. Web: http://yayim.meb.gov. tr/dergiler/143/9.htm adresinden 27 Kas?m 2006’da al?nm??t?r. Öztürk, C. (2005). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye’de Korunmaya Muhtaç ve/veya Suça ?tilmi? Çocuklar?n E?itimi. III. Ulusal Çocuk ve Suç Sempozyumu: Bak?m Gözetme ve E?itim, 22-25 Ekim 2003. Ankara:Yorum Matbaac?l?k. Pamir, R. (1966). Korunmaya Muhtaç Çocuk Meselesi. Sosyal Hizmet, 2 (2-3), 14-18. Sar?kaya, M. (2003). Sava? Y?llar?nda Himâye-i Etfâl Cemiyetinin Çocuk Sa?l??? Konusundaki Hedef ve Faaliyetleri. E. Gürsoy-Naskali ve A. Koç (Editörler). Sava? Türkiye Sosyal Hizmet Ara?t?rmalar? Dergisi 3(2) 2019 59 Çocuklar? Öksüzler ve Yetimler (s. 33-47). ?stanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Ara?t?rma ve Uygulama Merkezi. Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu (SHÇEK). (2005). Bizim Çocuklar?m?z. Ankara: SHÇEK E?itim Merkezi Yay?n?. Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu (SHÇEK). (2006). Sizsiz Olmaz Var M?s?n?z? Ankara: SHÇEK E?itim Merkezi Yay?n?. Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu (SHÇEK). (2007). 2006 Y?l? Faaliyet Raporu. Web: http://www.shcek.gov.tr/duyuru/apk/2006_ Faaliyet_Raporu/2006FaaliyetRaporu.pdf adresinden 13 Haziran 2007’de al?nm??t?r. Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu, RG: 24.05.1983, 18059. ?ahin, M. (1997). 23 Nisan ve Himaye-i Etfal. Toplumsal Tarih, 40, 15-17. Tatl?bal, C. (2004). Türkiye’de Korunma Alt?ndaki Çocuklara Yönelik SHÇEK Uygulamalar?. R. Uslu (Editör). Koruma Alt?ndaki Çocuklar (s. 25-33). Ankara: AÜTF Çocuk Ruh Sa?l??? ve Hastal?klar? Anabilim Dal? Yay?nlar?. Tuncer, O. C. (1994). Ailenin E?itimi ve Korunmas?nda Vak?flar?n Rolü. XII. Vak?f Haftas? Semineri, 5-6 Aral?k 1994, (s. 21-23). Ankara: Vak?flar Genel Müdürlü?ü Yay?n?. Turan, M. (2018). Türkiye’nin Yeni Yönetim Düzeni: Cumhurba?kanl??? Hükümet Sistemi. Sosyal Bilimler Ara?t?rma Dergisi [Social Sciences Research Journal], 7(3), 42-91. Web: https://dergipark.org.tr/tr/pub/ssrj/issue/38851/448700 Tülay, M. ?. (1966). Türkiye’de Korunmaya Muhtaç Çocuklar Davâs?. Sosyal Hizmet, 2 (2-3). 11-13. Türko?lu, P. (2017). Kimseli Kimsesiz: Yakac?k Yeti?tirme Yurdu Y?llar?m. ?stanbul: Türkiye ?? Bankas? Yay?nlar?. Ulu?tekin, S. (2001). Yirminci Yüzy?lda Türkiye’nin Çocuklar?: Sorunlar ve Beklentiler. V. Duyan ve A. M. Akta? (Editörler). Sosyal Hizmette Yeni Yakla??mlar ve Sorun Alanlar?. Ankara: H.Ü. Sosyal Hizmetler Yüksekokulu Yay?n?. Yaz?c?, N. (1994). Tanzimat Döneminde Yetim Mallar?n?n Korunmas?na Yönelik Yasal Düzenlemeler ve Baz? Uygulamalar. XII. Vak?f Haftas? Semineri, 5-6 Aral?k 1994, 45-53. Ya?ar, O. (1963). II. Sosyal Hizmetler Dan??ma Konseyinde Yap?lan Konu?ma. II. Sosyal Hizmetler Dan??ma Konseyi, 18-20 ?ubat 1963. Ankara: Sosyal Hizmetler Genel Müdürlü?ü Yay?nlar?.